Ayşe Hür
16 Eylül 1924’te Trabzon’da bir konuşma yapan Mustafa Kemal, başkanı olduğu Cumhuriyet Halk Fırkası’nın meziyetlerini, kendisinin ülke için ne önemli işler yaptığını anlatmış, parti başkanlığını bırakmadan cumhurbaşkanı olduğu için kendisini eleştirenlere adeta meydan okuyarak “Bütün cihan bilsin ki benim için bir taraflık vardır, O da cumhuriyet taraftarlığı” demişti. Ama herkes bu ‘bir taraf’ın aslında Cumhuriyet Halk Fırkası olduğunu anlamıştı. Nitekim birkaç gün sonra Samsun’da konuya açıklık getirdi: Ona göre mevcut partiden ayrılmak fikri ‘alelade particilikti ki memleket ve milletin huzur ve emniyet şartları, henüz böyle bir parçalanmaya izin verecek durumda’ değildi! Görülen oydu ki, çok partili düzene geçmeye hevesli olanlar, ‘memleketi bölmeye niyetli hainler’ olarak yaftalanacaklardı. Ancak bunu göze alanların olduğu kısa sürede anlaşıldı.
TERAKKİPERVERLER. 17 Kasım 1924’te, yeni bir partinin kurulduğu haberi kamuoyuna bomba gibi düştü. CHF’li 22 milletvekili tarafından kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın (TpCF) kurucuları arasında Kazım (Karabekir) Paşa gibi muhafazakar milliyetçiler, Rauf (Orbay) gibi meşrutiyetçiler, Ali Fuat (Cebesoy) gibi sabık Bolşeviklik sempatizanları, İsmail (Canpolat) gibi İttihatçılar, Adnan (Adıvar) gibi bilim adamları, Hüseyin Avni (Ulaş) gibi liberaller vardı ama adları hemen ‘Sarıksız Muhafazakarlar’a çıkmıştı. Halbuki parti programı, Prens Sabahattinci liberalizmden izler taşıyordu. Partinin, esas olarak, yeni devlette yapılması kaçınılmaz olan devrimlerin hızı ve derinliği konusunda Mustafa Kemal’den farklı düşündüğü, daha tedrici bir dönüşümü savundukları anlaşılıyordu. Yani en iyi ihtimalle, CHF’den daha az otoriter, daha az merkeziyetçi ve daha az köktenciydiler.
Beklendiği üzere parti, Mustafa Kemal’in büyük tepkisi ile karşılaştı. Mustafa Kemal, 21 Kasım 1924’de The Times gazetesinin İstanbul muhabiri Mr. Macartney’e “Terakkiperverlerin cumhuriyetçilikleri içtenliksiz, programları sahte, kendileri de düpedüz gerici” demişti. Üstelik Gazi bunları söylerken çok öfkelenmiş, yüzü kıpkırmızı kesilerek, muhalefetin her bir üyesini teker teker anmış; onların her şeylerini borçlu bulundukları kendisine karşı nankörlük ettiklerini ve vatan haini olduklarını söylemişti. Hatta gazeteci bu hiddet karşısında, Paşa’yı yatıştırmak zorunda kalmıştı.
İRTİCA ÖCÜSÜ. Mustafa Kemal’in bir diğer iddiası partinin kendisini kıskanan bir dizi gözden düşmüş general ve siyasetçi tarafından oportünist kaygılarla kurulmuş olduğu idi. Daha sonra Nutuk’ta ‘Akim Kalan Paşalar Komplosu’ olarak yer alan bu iddiaya göre, bazı paşalar, Meclis’teki muhalif milletvekillerinin oluşturduğu İkinci Grup üyeleri aracılığıyla bütün yurtta halkı Mustafa Kemal’e karşı kışkırtmak için yurt içinde bir takım gizli örgütler kurma çabası içindeydiler. Bir diğer suçlama ise TpCF’nin programının ve tavrının ‘irticayı cesaretlendirdiği’ idi. Oysa bu iddianın dayandırıldığı 6. maddede sadece şunlar yazıyordu: “Parti dinsel düşünce ve inançlara saygılıdır.” Ayrıca programda Halifeliğin geri getirilmesi talebi olmadığı gibi dinin önemine dair en ufak bir atıf yoktu.
‘KAN DÖKÜLECEKTİR’. İlk parti örgütü Urfa’da kuruldu. Bunu Sivas, İstanbul, Ankara ve İzmir izledi. Ancak, 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said İsyanı, ülkedeki tüm muhaliflere yönelik genel bir sindirme kampanyasının başlamasına vesile olurken, fırtınadan TpCF de nasibini aldı. İddialara göre, ülkede demokrasinin yıllarca askıya alınmasını sağlayan 3 Mart 1924 tarihli Takrir-i Sükun Kanunu çıkmadan bir süre önce, Başbakan Fethi Bey, TpCF Genel Başkanı Kazım Karabekir’i ziyaret ederek “Size fırkanızı kendi kendinize dağıtmanızı tebliğe beni memur ettiler. Dağıtmazsanız istikbali karanlık görüyorum. Kan dökülecektir” demişti.
Karabekir bu tehdite papuç bırakmadı ama isyancılar için kurulan Şark İstiklal Mahkemesi’nde ‘ayaklanmayı dolaylı olarak kışkırtmak’ suçlamasıyla yargılananlar arasında TpCF Urfa Genel Sekreteri Fethi Bey de vardı. Hiçbir kanıt olmadığı halde Fethi Bey 5 yıl hapse mahkum edildi ve bölgesindeki TpCF şubeleri kapatıldı. Ankara İstiklal Mahkemesi ise partinin İstanbul şubesinden bir grup aleyhine ‘dini siyasete alet etmek’ suçundan dava açtı ve 5-15 yıl arasında hapis cezaları verdi. Parti 3 Haziran 1925’te Hıyanet-i Vataniye Kanunu uyarınca kapatıldıktan sonra da devletin TpCF’cilere kini bitmedi. 1926 yazında İzmir’de Mustafa Kemal’e İzmir’de suikast girişimine katıldıkları gerekçesiyle TpCF’li milletvekillerinden Halit (Akmansü) Bey dışındakilerin hepsi tutuklandı, bunlardan altısı şüpheli delillerle idam edildi.
99 GÜNLÜK ‘GÜDÜMLÜ’ MUHALEFET
1929 Dünya Büyük Buhranı halkın mevcut yönetimden şikayetlerini şiddetlendirmişti. Halkın tepkisini mevcut sistemde radikal bir değişiklik yapmadan yatıştırmak için güdümlü bir parti kurulmasına karar verildi. Bunun için, 1925 Takrir-i Sükun Kanunu görüşmeleri sırasında güvensizlik oyu verilerek istifaya zorlanan, ardından milletvekilliğinden istifa ederek Paris büyükelçiliğine gönderilen Ali Fethi (Okyar) Bey seçilmişti. Mustafa Kemal’in çok eski bir arkadaşı olan Fethi Bey, 22 Temmuz 1930’da, iki aylığına Paris’ten İstanbul’a döndüğünde, Yalova’da bulunan Mustafa Kemal’e bir telgraf çekerek hürmetlerini arz etmek istemiş, ama kendisinden Yalova’ya gelmesi istenmişti.
İSTİBDAT MANZARASI. Arkadaşı Rize mebusu Fuat (Bulca) Bey’in “Sana bir muhalif fırka teşkili teklif olunacaktır. Sakın bu teklife kapılma (..) Sana yazık olur” uyarısını dinlemeyen Fethi Bey, Yalova’da Mustafa Kemal’in “Bugünkü manzaramız aşağı yukarı bir diktatüre manzarasıdır (..) Halbuki ben cumhuriyeti şahsi menfaatim için yapmadım. Hepimiz faniyiz. Ben öldükten sonra arkamda kalacak müessese, bir istibdat müessesesidir. Ben ise millete miras olarak bir istibdat müessesesi bırakmak ve tarihe o suretle geçmek istemiyorum” şeklindeki sözleri üzerine “Rica ederim, beni İsmet Paşa ile karşı karşıya getirmeyiniz” demişti. Mustafa Kemal ise, İsmet Bey’le Fethi Bey’i yüz yüze getirerek bu direnişi kırmıştı. Bu toplantıda İsmet Bey, kurulacak yeni partiye 40-50 milletvekili vermeyi vaat etmiş, Fethi Bey, 120 milletvekili istemiş, sonunda 70 milletvekilinde anlaşılmıştı. Fethi Bey ardından Mustafa Kemal’e tarafsız kalıp kalmayacağını sormuş, Mustafa Kemal “Tabii, ben bitaraf[tarafsız] olacağım” diye söz vermişti. Demek ki, 1924’te Trabzon’da ‘elbette bir tarafın’ diyen Mustafa Kemal yoktu artık…
Fethi Bey bu görüşmeyi şöyle özetlemişti: “Gazi ile görüştük. Bana ille ikinci bir fırka kurup başına geçeceksin, dedi. Kabul ettim. Anlaşmamıza göre, kuracağım fırkanın CHF’den esaslı bir farkı olmayacak. Zaten iki fırkanın da yüksek idareleri ellerinde olacaktır. Gazi benim fırkamın da taraflısıdır. Seçimlerde her iki fırkanın namzetlerini o tayin edecektir. Anlaşılıyor ki, tek fırkanın doğurduğu murakabesizlikten, idaresizlikten bıkmıştır.”
BATI’NIN GÖZÜNE GİRME. Mustafa Kemal’in bu partiyle bir süredir başına buyruk davranan İsmet İnönü’ye gözdağı vermeyi veya gizli muhaliflerini ortaya çıkarmayı hedeflemiş olması da mümkündür ancak o günlerde ABD’nin Türkiye Büyükelçisi olan Joseph C. Grew dikkatimizi başka bir konuya çeker: “Gazi yavaş yavaş şu görüşe varmıştır ki, tek parti sistemi Avrupa ve Batı ile karşılaştırılınca Türkiye için bir aşağılık işaretidir. Amerikalı ve Avrupalı yazarlar son günlerde çoğunlukla şekil bakımından Batılı, fakat gerçekte Doğulu olarak tasvir ettikleri Türk diktatörlüğünden çok söz etmişlerdir. Türkiye’nin bu şekilde gösterilmesi Gazi’nin gözüne çarpmış ve hiç hoşuna gitmemiştir.”
Gerçekten de, TBMM Başkanı Kazım Özalp, Yalova’da Mustafa Kemal’e şunları söylemişti: “Geçenlerde Viyana’da bulunduğum zaman Neue Freie Presse gazetesi benden mülakat istemiş ve ‘Türkiye’de kaç siyasi parti vardır?’ sualini sormuştu. ‘Bizde yalnız bir fırka vardır’ cevabını verdim.Gazeteci hayret etti: ‘Hükümet işleri sadece bir fırka ile nasıl kontrol edilebilir. O halde sizde parlamento murakabesi de yok demektir’ dedi. Kendisine tatmin için bizdeki sistemi izah edip ‘Hayır, bizde murakabe vardır, fakat bizim kendimize mahsus tarzımız vardır. Biz hükümeti fırkada ve encümenlerde kontrol ederiz. Böylelikle de ülkemizde çok fırkaların varlığından kopup gelen sakıncaların tesirlerini önledik’ dedim. Gazeteci ertesi gün söylediklerimi aynen yazmakla beraber –kendi tabiriyle- ‘Şu budalaya bakın: Avrupa’nın ortasında bize parlamento dersi vermeye gelmiş’ mealinde bir de fıkra ilave etmişti. Hakikaten bizim Meclis’in vaziyetini izah etmek güçtür.”
Batı’ya hoş görünmenin alt başlığı olarak, Fransız bankacılık sektörü tarafından tanınan ve sevilen bir kişi olan Fethi Bey sayesinde, ihtiyaç duyulması halinde, Lozan’la yüklenilen Osmanlı borçlarının ertelenmesi ya da Fransa’dan kredi alınmasının kolay olacağı da düşünülmüş olabilirdi.
DANIŞIKLI MEKTUPLAŞMA. Mustafa Kemal, kamuoyunun tepkisini ölçmek için yeni partiye ilişkin birkaç haberin yayınlanmasını istemişti. Bu amaçla Vakit gazetesinden Asım Us, Yalova’ya çağrıldı ve ne tip haberler yayınlanacağı üzerinde anlaşıldı. Fethi Bey, TpCF deneyiminin doğurduğu ihtiyatla, ileride ‘vatana ihanet’le suçlanmaktan korktuğunu ima edince Mustafa Kemal “Bana fırka teşkili arzusunda bulunduğunuzu bir mektupla bildirir ve bunu nasıl telakki edeceğimi sorarsınız. Ben de cevaben hüsnü telakki edeceğimi bildirdikten sonra ise başlarsınız” demişti. 7 ağustosta Fethi Bey ‘danışıklı’ mektubu yolladı. Mustafa Kemal 110 Ağustos’ta Cumhuriyet gazetesi aracılığıyla olumlu cevabını verdi. Başbakan İsmet İnönü ve Meclis Başkanı Kazım Özalp’den de olumlu mesajlar gelince Fethi Bey’in içi iyice rahatlamıştı.
HALKIN İLGİSİ. 12 Ağustos 1930 tarihinde –resmi adıyla- ‘Serbest Layık, Cumhuriyet Fırkası’ (Serbest Fırka, SCF) kurulduğunda halk durumu yorumlamakta evvela güçlük çekti. Ancak Fethi Bey’in“Her şeyden evvel müzmin hale gelen iktisat buhranına çare bulacağız, mecliste hükümeti açıkça tenkit edeceğiz” şeklindeki açıklamalarıyla ortalık hareketlenmeye başladı. Mustafa Kemal’in nezaretinde yazılan parti programının hem ticaret burjuvazisine, hem büyük toprak sahiplerine hem de çalışan kesimlere aynı anda seslenmesi bile garipsenmemiş hatta bu kapsayıcılık herkesi sevinmişti. Bir süre sonra şu veya bu nedenle iktidardan memnun olmayanlar partinin etrafında kümelenmeye başladılar.
BÖLÜCÜLÜK VE İRTİCA. Ağustos sonlarına doğru, partiye 13 bine yakın üye kaydı yapılmıştı. İlgi arttıkça Fethi Bey işi daha çok ciddiye almaya başlamıştı. Her gün, CHF’yi köşeye sıkıştıran yeni eleştiriler yapıyordu. Bu bağlamda CHF’nin demiryolları, memur maaşları, şeker tekeli politikaları mercek altına alınmıştı. Ancak, bu durum doğal olarak CHF’de rahatsızlık yaratmaya başladı. Zaten ‘transfer’ söz verilen 70 milletvekili, 14’te kalmıştı. Ardından SCF üyelerinin niteliklerini karalayıcı yayınlar başladı. CHF Genel Sekreteri Hilmi Uran bu kesimleri şöyle tarif ediyordu “…Ağrı’nın hesabını soracağız diyen Kürtler, milliyetleri kabaran Araplar, belediyeden ceza gören esnaf, polis tazyikinden kurtulmak isteyen irili ufaklı her çeşit serseri, kumarbaz, esrarkeş ve kaçakçı, hatta komünizm fikrini benimseyenler, inkılaplara son verileceğini zanneden mutaassıp tabaka…” Gazetelerde SCF’nin irticaya açık kapı bıraktığı iddiaları boy gösteriyor, ‘S.C. Fırkasında Sarıklılar’ şeklinde haberler çıkıyordu.
GAZİYE RAKİP Mİ?. Fethi Bey’in eylüldeki Ege seyahati iplerin iyice gerilmesine neden oldu. Halk meydanları dolduruyor, kürsüye fırlayanlar ateşli konuşmalar yapıyorlar,SCF yanlıları “Yaşasın Gazi, yaşasın Fethi Bey” diye bağırıyorlardı. SCF’nin kalesi olan İzmir’de, limandaki ameleler grev yaparak Fethi Bey’e hoş geldin demişler, hapishanelerde bile olaylar çıkmıştı. Bir de ölüm olayının olması sonun başlangıcını getirdi. İddialara göre Mustafa Kemal çıkan olaylardan rahatsız olmuştu ama asıl rahatsızlığının Fethi Bey’e gösterilen ilgi olduğu tahmin edilebilirdi. Başta tarafsızlık sözü veren Mustafa Kemal, 10 Eylül’de Anadolu gazetesine “Ben Halk Fırkası ile beraberim ve o fırkanın başıyım!” şeklinde bir beyanat verdi. Adeta, SCF’ye destek verenlere aslında kime muhalefet ettiklerini hatırlatıyordu.
‘TÜRK-GAYRİ TÜRK’ ÇEKİŞMESİ. Ekim ayındaki belediye seçimleri sırasında CHF ile SCF arasındaki gerginlik en üst seviyeye çıktı. Cumhuriyet ve Anadolu gazetelerinde SCF’nin listesinde altı Rum, dört Ermeni ve üç Yahudi olmasından bahisle, gayri Müslimlerin ‘Türklük karşıtlığı’ esasında SCF etrafında toplandığı, CHF’nin listesinde ise sadece Türklerin olduğu anlatılarak kadim gayrimüslim düşmanlığından medet umuluyordu.
Seçimler, İttihatçıların 1912’deki ‘Sopalı Seçimleri’ni andıran bir sertlikte geçti. Bazı yerlerde SCF’lilerin oy kullanmalarına engel olundu, Edirne’de seçmenlere silahlı saldırılar oldu. Bütün baskılara rağmen SCF’nin 502 belediyeden 22’sini kazandığı anlaşılacaktı. (Resmi açıklama 15 Aralık’ta yapılmıştı.) Bu sayı aslında yüksekti, çünkü SCF zaten çok az yerde seçime katılabilmişti. Öte yandan genel olarak katılım çok düşüktü. Örneğin İstanbul’da halkın ancak yüzde 17’si seçimlere katılmıştı ki, bu halkın rejimi bir anlamda protesto ettiğini düşündürüyordu.
VE OYUN BİTİYOR. Sonunda beklenen oldu ve ‘particilik oyunu’nun hesaplandığı gibi gelişmediğini gören Ankara duruma el koydu. Fethi Bey, Mustafa Kemal ve İsmet İnönü ile birlikte hazırladığı dilekçeyi 17 Kasım 1930'da Dahiliye Vekâleti'ne verdi. Fethi Bey, dilekçede "...fırkanın,Gazi hazretlerine karşı siyasi mücadeleye girmesi ihtimalini hadd-i zatında bertaraf ediyorum…" diyerek SCF'nin feshine karar verdiğini açıklıyordu. Böylece 99 günlük ‘oyun’ bitirilmiş, güvenli totaliter rejime dönülmüş, herkes rahat bir nefes almıştı.
VATAN HAİNLERİ MEMLEKET DIŞINA!
Sadece CHF’ye tehlike yaratacak partilere karşı değil, küçük partilere karşı da acımasız davranılmıştır. Örneğin 1930’da üç küçük parti girişimi daha vardı. Bunlardan Ahali Cumhuriyet Fırkası (ACF), Abdülkadir Kemalî (Öğütçü) Bey tarafından Eylül ayında kuruldu. Abdülkadir Bey, Birinci Meclis’te Kastamonu mebusu idi ve bir ara İstiklal Mahkemesi başkanlığı yapmıştı. Daha sonra rejimle ters düşmüş ve Adana’da yayınladığı Tok Söz gazetesindeki yazılarından dolayı Takrir-i Sükun döneminde İstiklal Mahkemelerinde yargılanmıştı. Partisi, birkaç güney ilinde şube açmaktan ileri gidemediği halde, Aralık 1931’de kapatıldı. 29 Aralık 1931 tarihli Vakit gazetesi “Abdülkadir Kemalî İskenderun’a kaçmış” diye müjdeyi veriyordu. (İskenderun o sırada Suriye sınırları içindeydi.) Cumhuriyet gazetesi kaçışı, Ankara’nın gözünden yorumluyordu: “Vatana ihanetini en evvel kendisi anlamıştır”. 18 Mart 1931 tarihli Cumhuriyet’teki “Antakya’da bulunan Abdülkadir Kemalî’nin vaziyeti pek fenadır. Arzuhalcilikle geçinmeye çalışmaktadır” satırları ise ‘vatana ihanet eden’ pek çok aydını bekleyen kaderi özetliyordu.
Aynı günlerde kuruluş dilekçesini veren Türk Cumhuriyet Amele ve Çiftçi Partisi (TCAÇP), kurucusu Edirneli Mimar Kazım Tahsin Bey’in siciline yanlışlıkla düşüldüğü sanılan ‘komünist’ notu yüzünden daha başından engellendi. Böylece, parti tüzüğündeki ‘Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yol gösteriliciliğinin benimsendiği’ ibaresi güme gitti!
ARİF ORUÇ’UN ÇİLESİ. Lâyık Cumhuriyetçi İşçi ve Çiftçi Fırkası (LCİÇF) ise, o sıralarda 35 yaşında olan gözükara gazeteci Arif Oruç’un girişimi idi. Arif Oruç, Milli Mücadele sırasında Eskişehir’de, Çerkez Ethem’in desteği ile Yeni Dünya adlı ‘komünist’ gazeteyi yayınlamış, Haziran 1926’da Mustafa Kemal’e İzmir’de yapılan suikast girişiminden dolayı yargılanmış ama beraat etmişti. 1930’da Serbest Fırka’ya girip, gazetesi Yarın ile partiye destek verdiğinde Ali Naci’nin (Karacan) gazetesi İnkılap Arif Oruç’u ‘vatan haini’ ilan etmişti. Nitekim, SCF kapatıldıktan sonra Arif Oruç hapse mahkum oldu, gazetesi kapatıldı. Hayatını kazanmak için kundura boyası dükkanı açtı. Ama devlet peşini bırakmadı. 1933’te bir gece yarısı evinden apar topar alınarak Bulgaristan’ın Şumnu şehrine postalandı.
Bulgaristan’da medrese hocalığı yaptı ve Yarın’ı yayınlamaya devam eden, 1934’te Türkiye’nin isteği üzerine Bulgarlar tarafından Yugoslavya’ya sürülen Arif Oruç, 1937 yılında Türkiye'ye döndü ve idam talebiyle yargılandığı Ağır Ceza Mahkemesi'nde beraat etti. Kendisi hakkında bir zamanlar ‘vatan haini’ başlığını atan Ali Naci Karacan, 1950 yılında Milliyet gazetesini çıkardığında, muhtemelen vicdan azabı ile, Arif Oruç’u ‘Ayhan’ takma imzasıyla kadrosuna almıştı. Bir gün bu esrarlı ‘Ayhan’ın yazıları çıkmaz oldu. 10 Ekim 1950’de Milliyet'te, Ali Naci Karacan imzalı yazı fazlasıyla ironikti: "Fikir ve siyasi hayatımızda yeni merhaleler açmış olan kıymetli mütefekkir ve muharrirlerimizden Arif Oruç'u kaybettik..."
Baştaki sorumuza dönersek, Mustafa Kemal ve arkadaşları halkı demokrasiye hazırlama konusunda samimiydiler? Kanımca hayır. 1923’ten 1945’ e kadarki süreç halkı demokrasiye hazırlamayı amaçlayan ‘vesayetçi demokrasi’ olarak tanımlanabilecek geçici bir dönem değildir, aksine başından beri hedeflenen bir durumdur. Kemalist elitler, mirasçısı oldukları İttihatçı geleneğe uygun olarak, bilinçli olarak liberal ideolojiyi ve parlamentarizmi reddetmişler, devleti merkeze koyan, ordudan güç alan, liderliği yücelten otoriter bir rejimi seçmişlerdir. Örneğin Mustafa Kemal’in yakın çevresinden Falih Rıfkı’ya göre “Demokrasi dedikleri şey, bizzat şeriattır. Hürriyet dedikleri şey, katillerin başıboşluğu, hırsızların serbestliği, cürümsüz, cezasız ve inzibatsız bir serseriler saltanatıdır. Bu, dolandırıcının polise, müfterinin mahkemeye karşı hareketidir. Bu bir anarşist hareketidir. Ahlak, namus, haysiyet, şeref, aile, her şey paçavraya çevrilmiştir.” Bütün bu olumsuzlukları göğüsleyerek, hatta kellerini koltuğa alarak, muhalefet yapmaya yeltenenleri yola getirmek hiç de zor olmamıştır.
TERAKKİPERVERLER. 17 Kasım 1924’te, yeni bir partinin kurulduğu haberi kamuoyuna bomba gibi düştü. CHF’li 22 milletvekili tarafından kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın (TpCF) kurucuları arasında Kazım (Karabekir) Paşa gibi muhafazakar milliyetçiler, Rauf (Orbay) gibi meşrutiyetçiler, Ali Fuat (Cebesoy) gibi sabık Bolşeviklik sempatizanları, İsmail (Canpolat) gibi İttihatçılar, Adnan (Adıvar) gibi bilim adamları, Hüseyin Avni (Ulaş) gibi liberaller vardı ama adları hemen ‘Sarıksız Muhafazakarlar’a çıkmıştı. Halbuki parti programı, Prens Sabahattinci liberalizmden izler taşıyordu. Partinin, esas olarak, yeni devlette yapılması kaçınılmaz olan devrimlerin hızı ve derinliği konusunda Mustafa Kemal’den farklı düşündüğü, daha tedrici bir dönüşümü savundukları anlaşılıyordu. Yani en iyi ihtimalle, CHF’den daha az otoriter, daha az merkeziyetçi ve daha az köktenciydiler.
Beklendiği üzere parti, Mustafa Kemal’in büyük tepkisi ile karşılaştı. Mustafa Kemal, 21 Kasım 1924’de The Times gazetesinin İstanbul muhabiri Mr. Macartney’e “Terakkiperverlerin cumhuriyetçilikleri içtenliksiz, programları sahte, kendileri de düpedüz gerici” demişti. Üstelik Gazi bunları söylerken çok öfkelenmiş, yüzü kıpkırmızı kesilerek, muhalefetin her bir üyesini teker teker anmış; onların her şeylerini borçlu bulundukları kendisine karşı nankörlük ettiklerini ve vatan haini olduklarını söylemişti. Hatta gazeteci bu hiddet karşısında, Paşa’yı yatıştırmak zorunda kalmıştı.
İRTİCA ÖCÜSÜ. Mustafa Kemal’in bir diğer iddiası partinin kendisini kıskanan bir dizi gözden düşmüş general ve siyasetçi tarafından oportünist kaygılarla kurulmuş olduğu idi. Daha sonra Nutuk’ta ‘Akim Kalan Paşalar Komplosu’ olarak yer alan bu iddiaya göre, bazı paşalar, Meclis’teki muhalif milletvekillerinin oluşturduğu İkinci Grup üyeleri aracılığıyla bütün yurtta halkı Mustafa Kemal’e karşı kışkırtmak için yurt içinde bir takım gizli örgütler kurma çabası içindeydiler. Bir diğer suçlama ise TpCF’nin programının ve tavrının ‘irticayı cesaretlendirdiği’ idi. Oysa bu iddianın dayandırıldığı 6. maddede sadece şunlar yazıyordu: “Parti dinsel düşünce ve inançlara saygılıdır.” Ayrıca programda Halifeliğin geri getirilmesi talebi olmadığı gibi dinin önemine dair en ufak bir atıf yoktu.
‘KAN DÖKÜLECEKTİR’. İlk parti örgütü Urfa’da kuruldu. Bunu Sivas, İstanbul, Ankara ve İzmir izledi. Ancak, 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said İsyanı, ülkedeki tüm muhaliflere yönelik genel bir sindirme kampanyasının başlamasına vesile olurken, fırtınadan TpCF de nasibini aldı. İddialara göre, ülkede demokrasinin yıllarca askıya alınmasını sağlayan 3 Mart 1924 tarihli Takrir-i Sükun Kanunu çıkmadan bir süre önce, Başbakan Fethi Bey, TpCF Genel Başkanı Kazım Karabekir’i ziyaret ederek “Size fırkanızı kendi kendinize dağıtmanızı tebliğe beni memur ettiler. Dağıtmazsanız istikbali karanlık görüyorum. Kan dökülecektir” demişti.
Karabekir bu tehdite papuç bırakmadı ama isyancılar için kurulan Şark İstiklal Mahkemesi’nde ‘ayaklanmayı dolaylı olarak kışkırtmak’ suçlamasıyla yargılananlar arasında TpCF Urfa Genel Sekreteri Fethi Bey de vardı. Hiçbir kanıt olmadığı halde Fethi Bey 5 yıl hapse mahkum edildi ve bölgesindeki TpCF şubeleri kapatıldı. Ankara İstiklal Mahkemesi ise partinin İstanbul şubesinden bir grup aleyhine ‘dini siyasete alet etmek’ suçundan dava açtı ve 5-15 yıl arasında hapis cezaları verdi. Parti 3 Haziran 1925’te Hıyanet-i Vataniye Kanunu uyarınca kapatıldıktan sonra da devletin TpCF’cilere kini bitmedi. 1926 yazında İzmir’de Mustafa Kemal’e İzmir’de suikast girişimine katıldıkları gerekçesiyle TpCF’li milletvekillerinden Halit (Akmansü) Bey dışındakilerin hepsi tutuklandı, bunlardan altısı şüpheli delillerle idam edildi.
99 GÜNLÜK ‘GÜDÜMLÜ’ MUHALEFET
1929 Dünya Büyük Buhranı halkın mevcut yönetimden şikayetlerini şiddetlendirmişti. Halkın tepkisini mevcut sistemde radikal bir değişiklik yapmadan yatıştırmak için güdümlü bir parti kurulmasına karar verildi. Bunun için, 1925 Takrir-i Sükun Kanunu görüşmeleri sırasında güvensizlik oyu verilerek istifaya zorlanan, ardından milletvekilliğinden istifa ederek Paris büyükelçiliğine gönderilen Ali Fethi (Okyar) Bey seçilmişti. Mustafa Kemal’in çok eski bir arkadaşı olan Fethi Bey, 22 Temmuz 1930’da, iki aylığına Paris’ten İstanbul’a döndüğünde, Yalova’da bulunan Mustafa Kemal’e bir telgraf çekerek hürmetlerini arz etmek istemiş, ama kendisinden Yalova’ya gelmesi istenmişti.
İSTİBDAT MANZARASI. Arkadaşı Rize mebusu Fuat (Bulca) Bey’in “Sana bir muhalif fırka teşkili teklif olunacaktır. Sakın bu teklife kapılma (..) Sana yazık olur” uyarısını dinlemeyen Fethi Bey, Yalova’da Mustafa Kemal’in “Bugünkü manzaramız aşağı yukarı bir diktatüre manzarasıdır (..) Halbuki ben cumhuriyeti şahsi menfaatim için yapmadım. Hepimiz faniyiz. Ben öldükten sonra arkamda kalacak müessese, bir istibdat müessesesidir. Ben ise millete miras olarak bir istibdat müessesesi bırakmak ve tarihe o suretle geçmek istemiyorum” şeklindeki sözleri üzerine “Rica ederim, beni İsmet Paşa ile karşı karşıya getirmeyiniz” demişti. Mustafa Kemal ise, İsmet Bey’le Fethi Bey’i yüz yüze getirerek bu direnişi kırmıştı. Bu toplantıda İsmet Bey, kurulacak yeni partiye 40-50 milletvekili vermeyi vaat etmiş, Fethi Bey, 120 milletvekili istemiş, sonunda 70 milletvekilinde anlaşılmıştı. Fethi Bey ardından Mustafa Kemal’e tarafsız kalıp kalmayacağını sormuş, Mustafa Kemal “Tabii, ben bitaraf[tarafsız] olacağım” diye söz vermişti. Demek ki, 1924’te Trabzon’da ‘elbette bir tarafın’ diyen Mustafa Kemal yoktu artık…
Fethi Bey bu görüşmeyi şöyle özetlemişti: “Gazi ile görüştük. Bana ille ikinci bir fırka kurup başına geçeceksin, dedi. Kabul ettim. Anlaşmamıza göre, kuracağım fırkanın CHF’den esaslı bir farkı olmayacak. Zaten iki fırkanın da yüksek idareleri ellerinde olacaktır. Gazi benim fırkamın da taraflısıdır. Seçimlerde her iki fırkanın namzetlerini o tayin edecektir. Anlaşılıyor ki, tek fırkanın doğurduğu murakabesizlikten, idaresizlikten bıkmıştır.”
BATI’NIN GÖZÜNE GİRME. Mustafa Kemal’in bu partiyle bir süredir başına buyruk davranan İsmet İnönü’ye gözdağı vermeyi veya gizli muhaliflerini ortaya çıkarmayı hedeflemiş olması da mümkündür ancak o günlerde ABD’nin Türkiye Büyükelçisi olan Joseph C. Grew dikkatimizi başka bir konuya çeker: “Gazi yavaş yavaş şu görüşe varmıştır ki, tek parti sistemi Avrupa ve Batı ile karşılaştırılınca Türkiye için bir aşağılık işaretidir. Amerikalı ve Avrupalı yazarlar son günlerde çoğunlukla şekil bakımından Batılı, fakat gerçekte Doğulu olarak tasvir ettikleri Türk diktatörlüğünden çok söz etmişlerdir. Türkiye’nin bu şekilde gösterilmesi Gazi’nin gözüne çarpmış ve hiç hoşuna gitmemiştir.”
Gerçekten de, TBMM Başkanı Kazım Özalp, Yalova’da Mustafa Kemal’e şunları söylemişti: “Geçenlerde Viyana’da bulunduğum zaman Neue Freie Presse gazetesi benden mülakat istemiş ve ‘Türkiye’de kaç siyasi parti vardır?’ sualini sormuştu. ‘Bizde yalnız bir fırka vardır’ cevabını verdim.Gazeteci hayret etti: ‘Hükümet işleri sadece bir fırka ile nasıl kontrol edilebilir. O halde sizde parlamento murakabesi de yok demektir’ dedi. Kendisine tatmin için bizdeki sistemi izah edip ‘Hayır, bizde murakabe vardır, fakat bizim kendimize mahsus tarzımız vardır. Biz hükümeti fırkada ve encümenlerde kontrol ederiz. Böylelikle de ülkemizde çok fırkaların varlığından kopup gelen sakıncaların tesirlerini önledik’ dedim. Gazeteci ertesi gün söylediklerimi aynen yazmakla beraber –kendi tabiriyle- ‘Şu budalaya bakın: Avrupa’nın ortasında bize parlamento dersi vermeye gelmiş’ mealinde bir de fıkra ilave etmişti. Hakikaten bizim Meclis’in vaziyetini izah etmek güçtür.”
Batı’ya hoş görünmenin alt başlığı olarak, Fransız bankacılık sektörü tarafından tanınan ve sevilen bir kişi olan Fethi Bey sayesinde, ihtiyaç duyulması halinde, Lozan’la yüklenilen Osmanlı borçlarının ertelenmesi ya da Fransa’dan kredi alınmasının kolay olacağı da düşünülmüş olabilirdi.
DANIŞIKLI MEKTUPLAŞMA. Mustafa Kemal, kamuoyunun tepkisini ölçmek için yeni partiye ilişkin birkaç haberin yayınlanmasını istemişti. Bu amaçla Vakit gazetesinden Asım Us, Yalova’ya çağrıldı ve ne tip haberler yayınlanacağı üzerinde anlaşıldı. Fethi Bey, TpCF deneyiminin doğurduğu ihtiyatla, ileride ‘vatana ihanet’le suçlanmaktan korktuğunu ima edince Mustafa Kemal “Bana fırka teşkili arzusunda bulunduğunuzu bir mektupla bildirir ve bunu nasıl telakki edeceğimi sorarsınız. Ben de cevaben hüsnü telakki edeceğimi bildirdikten sonra ise başlarsınız” demişti. 7 ağustosta Fethi Bey ‘danışıklı’ mektubu yolladı. Mustafa Kemal 110 Ağustos’ta Cumhuriyet gazetesi aracılığıyla olumlu cevabını verdi. Başbakan İsmet İnönü ve Meclis Başkanı Kazım Özalp’den de olumlu mesajlar gelince Fethi Bey’in içi iyice rahatlamıştı.
HALKIN İLGİSİ. 12 Ağustos 1930 tarihinde –resmi adıyla- ‘Serbest Layık, Cumhuriyet Fırkası’ (Serbest Fırka, SCF) kurulduğunda halk durumu yorumlamakta evvela güçlük çekti. Ancak Fethi Bey’in“Her şeyden evvel müzmin hale gelen iktisat buhranına çare bulacağız, mecliste hükümeti açıkça tenkit edeceğiz” şeklindeki açıklamalarıyla ortalık hareketlenmeye başladı. Mustafa Kemal’in nezaretinde yazılan parti programının hem ticaret burjuvazisine, hem büyük toprak sahiplerine hem de çalışan kesimlere aynı anda seslenmesi bile garipsenmemiş hatta bu kapsayıcılık herkesi sevinmişti. Bir süre sonra şu veya bu nedenle iktidardan memnun olmayanlar partinin etrafında kümelenmeye başladılar.
BÖLÜCÜLÜK VE İRTİCA. Ağustos sonlarına doğru, partiye 13 bine yakın üye kaydı yapılmıştı. İlgi arttıkça Fethi Bey işi daha çok ciddiye almaya başlamıştı. Her gün, CHF’yi köşeye sıkıştıran yeni eleştiriler yapıyordu. Bu bağlamda CHF’nin demiryolları, memur maaşları, şeker tekeli politikaları mercek altına alınmıştı. Ancak, bu durum doğal olarak CHF’de rahatsızlık yaratmaya başladı. Zaten ‘transfer’ söz verilen 70 milletvekili, 14’te kalmıştı. Ardından SCF üyelerinin niteliklerini karalayıcı yayınlar başladı. CHF Genel Sekreteri Hilmi Uran bu kesimleri şöyle tarif ediyordu “…Ağrı’nın hesabını soracağız diyen Kürtler, milliyetleri kabaran Araplar, belediyeden ceza gören esnaf, polis tazyikinden kurtulmak isteyen irili ufaklı her çeşit serseri, kumarbaz, esrarkeş ve kaçakçı, hatta komünizm fikrini benimseyenler, inkılaplara son verileceğini zanneden mutaassıp tabaka…” Gazetelerde SCF’nin irticaya açık kapı bıraktığı iddiaları boy gösteriyor, ‘S.C. Fırkasında Sarıklılar’ şeklinde haberler çıkıyordu.
GAZİYE RAKİP Mİ?. Fethi Bey’in eylüldeki Ege seyahati iplerin iyice gerilmesine neden oldu. Halk meydanları dolduruyor, kürsüye fırlayanlar ateşli konuşmalar yapıyorlar,SCF yanlıları “Yaşasın Gazi, yaşasın Fethi Bey” diye bağırıyorlardı. SCF’nin kalesi olan İzmir’de, limandaki ameleler grev yaparak Fethi Bey’e hoş geldin demişler, hapishanelerde bile olaylar çıkmıştı. Bir de ölüm olayının olması sonun başlangıcını getirdi. İddialara göre Mustafa Kemal çıkan olaylardan rahatsız olmuştu ama asıl rahatsızlığının Fethi Bey’e gösterilen ilgi olduğu tahmin edilebilirdi. Başta tarafsızlık sözü veren Mustafa Kemal, 10 Eylül’de Anadolu gazetesine “Ben Halk Fırkası ile beraberim ve o fırkanın başıyım!” şeklinde bir beyanat verdi. Adeta, SCF’ye destek verenlere aslında kime muhalefet ettiklerini hatırlatıyordu.
‘TÜRK-GAYRİ TÜRK’ ÇEKİŞMESİ. Ekim ayındaki belediye seçimleri sırasında CHF ile SCF arasındaki gerginlik en üst seviyeye çıktı. Cumhuriyet ve Anadolu gazetelerinde SCF’nin listesinde altı Rum, dört Ermeni ve üç Yahudi olmasından bahisle, gayri Müslimlerin ‘Türklük karşıtlığı’ esasında SCF etrafında toplandığı, CHF’nin listesinde ise sadece Türklerin olduğu anlatılarak kadim gayrimüslim düşmanlığından medet umuluyordu.
Seçimler, İttihatçıların 1912’deki ‘Sopalı Seçimleri’ni andıran bir sertlikte geçti. Bazı yerlerde SCF’lilerin oy kullanmalarına engel olundu, Edirne’de seçmenlere silahlı saldırılar oldu. Bütün baskılara rağmen SCF’nin 502 belediyeden 22’sini kazandığı anlaşılacaktı. (Resmi açıklama 15 Aralık’ta yapılmıştı.) Bu sayı aslında yüksekti, çünkü SCF zaten çok az yerde seçime katılabilmişti. Öte yandan genel olarak katılım çok düşüktü. Örneğin İstanbul’da halkın ancak yüzde 17’si seçimlere katılmıştı ki, bu halkın rejimi bir anlamda protesto ettiğini düşündürüyordu.
VE OYUN BİTİYOR. Sonunda beklenen oldu ve ‘particilik oyunu’nun hesaplandığı gibi gelişmediğini gören Ankara duruma el koydu. Fethi Bey, Mustafa Kemal ve İsmet İnönü ile birlikte hazırladığı dilekçeyi 17 Kasım 1930'da Dahiliye Vekâleti'ne verdi. Fethi Bey, dilekçede "...fırkanın,Gazi hazretlerine karşı siyasi mücadeleye girmesi ihtimalini hadd-i zatında bertaraf ediyorum…" diyerek SCF'nin feshine karar verdiğini açıklıyordu. Böylece 99 günlük ‘oyun’ bitirilmiş, güvenli totaliter rejime dönülmüş, herkes rahat bir nefes almıştı.
VATAN HAİNLERİ MEMLEKET DIŞINA!
Sadece CHF’ye tehlike yaratacak partilere karşı değil, küçük partilere karşı da acımasız davranılmıştır. Örneğin 1930’da üç küçük parti girişimi daha vardı. Bunlardan Ahali Cumhuriyet Fırkası (ACF), Abdülkadir Kemalî (Öğütçü) Bey tarafından Eylül ayında kuruldu. Abdülkadir Bey, Birinci Meclis’te Kastamonu mebusu idi ve bir ara İstiklal Mahkemesi başkanlığı yapmıştı. Daha sonra rejimle ters düşmüş ve Adana’da yayınladığı Tok Söz gazetesindeki yazılarından dolayı Takrir-i Sükun döneminde İstiklal Mahkemelerinde yargılanmıştı. Partisi, birkaç güney ilinde şube açmaktan ileri gidemediği halde, Aralık 1931’de kapatıldı. 29 Aralık 1931 tarihli Vakit gazetesi “Abdülkadir Kemalî İskenderun’a kaçmış” diye müjdeyi veriyordu. (İskenderun o sırada Suriye sınırları içindeydi.) Cumhuriyet gazetesi kaçışı, Ankara’nın gözünden yorumluyordu: “Vatana ihanetini en evvel kendisi anlamıştır”. 18 Mart 1931 tarihli Cumhuriyet’teki “Antakya’da bulunan Abdülkadir Kemalî’nin vaziyeti pek fenadır. Arzuhalcilikle geçinmeye çalışmaktadır” satırları ise ‘vatana ihanet eden’ pek çok aydını bekleyen kaderi özetliyordu.
Aynı günlerde kuruluş dilekçesini veren Türk Cumhuriyet Amele ve Çiftçi Partisi (TCAÇP), kurucusu Edirneli Mimar Kazım Tahsin Bey’in siciline yanlışlıkla düşüldüğü sanılan ‘komünist’ notu yüzünden daha başından engellendi. Böylece, parti tüzüğündeki ‘Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yol gösteriliciliğinin benimsendiği’ ibaresi güme gitti!
ARİF ORUÇ’UN ÇİLESİ. Lâyık Cumhuriyetçi İşçi ve Çiftçi Fırkası (LCİÇF) ise, o sıralarda 35 yaşında olan gözükara gazeteci Arif Oruç’un girişimi idi. Arif Oruç, Milli Mücadele sırasında Eskişehir’de, Çerkez Ethem’in desteği ile Yeni Dünya adlı ‘komünist’ gazeteyi yayınlamış, Haziran 1926’da Mustafa Kemal’e İzmir’de yapılan suikast girişiminden dolayı yargılanmış ama beraat etmişti. 1930’da Serbest Fırka’ya girip, gazetesi Yarın ile partiye destek verdiğinde Ali Naci’nin (Karacan) gazetesi İnkılap Arif Oruç’u ‘vatan haini’ ilan etmişti. Nitekim, SCF kapatıldıktan sonra Arif Oruç hapse mahkum oldu, gazetesi kapatıldı. Hayatını kazanmak için kundura boyası dükkanı açtı. Ama devlet peşini bırakmadı. 1933’te bir gece yarısı evinden apar topar alınarak Bulgaristan’ın Şumnu şehrine postalandı.
Bulgaristan’da medrese hocalığı yaptı ve Yarın’ı yayınlamaya devam eden, 1934’te Türkiye’nin isteği üzerine Bulgarlar tarafından Yugoslavya’ya sürülen Arif Oruç, 1937 yılında Türkiye'ye döndü ve idam talebiyle yargılandığı Ağır Ceza Mahkemesi'nde beraat etti. Kendisi hakkında bir zamanlar ‘vatan haini’ başlığını atan Ali Naci Karacan, 1950 yılında Milliyet gazetesini çıkardığında, muhtemelen vicdan azabı ile, Arif Oruç’u ‘Ayhan’ takma imzasıyla kadrosuna almıştı. Bir gün bu esrarlı ‘Ayhan’ın yazıları çıkmaz oldu. 10 Ekim 1950’de Milliyet'te, Ali Naci Karacan imzalı yazı fazlasıyla ironikti: "Fikir ve siyasi hayatımızda yeni merhaleler açmış olan kıymetli mütefekkir ve muharrirlerimizden Arif Oruç'u kaybettik..."
Baştaki sorumuza dönersek, Mustafa Kemal ve arkadaşları halkı demokrasiye hazırlama konusunda samimiydiler? Kanımca hayır. 1923’ten 1945’ e kadarki süreç halkı demokrasiye hazırlamayı amaçlayan ‘vesayetçi demokrasi’ olarak tanımlanabilecek geçici bir dönem değildir, aksine başından beri hedeflenen bir durumdur. Kemalist elitler, mirasçısı oldukları İttihatçı geleneğe uygun olarak, bilinçli olarak liberal ideolojiyi ve parlamentarizmi reddetmişler, devleti merkeze koyan, ordudan güç alan, liderliği yücelten otoriter bir rejimi seçmişlerdir. Örneğin Mustafa Kemal’in yakın çevresinden Falih Rıfkı’ya göre “Demokrasi dedikleri şey, bizzat şeriattır. Hürriyet dedikleri şey, katillerin başıboşluğu, hırsızların serbestliği, cürümsüz, cezasız ve inzibatsız bir serseriler saltanatıdır. Bu, dolandırıcının polise, müfterinin mahkemeye karşı hareketidir. Bu bir anarşist hareketidir. Ahlak, namus, haysiyet, şeref, aile, her şey paçavraya çevrilmiştir.” Bütün bu olumsuzlukları göğüsleyerek, hatta kellerini koltuğa alarak, muhalefet yapmaya yeltenenleri yola getirmek hiç de zor olmamıştır.
Kaynakça: Ahmet Ağaoğlu, Serbest Fırka Hatıraları, Nebioğlu Yayınları, İstanbul; Cem Emrence, 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006; Joseph C. Grew, Gazi ve İsmet Pasa: Çalkantılı Dönem: 1922-1932, Örgün Yayınları, İstanbul, 2005; Ali Fethi Okyar, Serbest Cumhuriyet Fırkası Nasıl Doğdu, Nasıl Fesh Edildi, İstanbul, 1987; Üç Devirde Bir Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, Tercüman Tarih Yayınları, İstanbul, 1980; Eric Jan Zürcher, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), İletişim Yayınları, 2003; Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması, 1923-1931, Tarih Vakfı Yayınları, 2005; Hilmi Uran, Hatıralarım, Ankara, 1959.
Not: Taraf Gazetesi’nin 23 Mart 2008 tarihli nüshasında yayınlanmıştır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder